Kariyer Soy Ağacı (Career Genogram):
Aile üyelerinin mesleklerine ilişkin bilginin yer aldığı, birçok kuşağı kapsayan aile ağacı resmi ya da şemasıdır.
Bu yöntemi kullanan danışmanlar, kariyer gelişiminin en iyi ailenin geçmişi ve aile üyelerinin birbirleriyle ilişkilerinin incelenmesi yoluyla anlaşılabileceğini ileri sürmektedirler.
İlkokul, ortaokul ve lise çağlarındaki öğrencilerle aile içi dinamikleri, rolleri ve değerleri incelemek, onlara amaçlarına ulaşmalarında yardım etmek için kapsamlı gelişimsel rehberlik programı çerçevesinde gerekli yeterliklerin kazandırılmasında yararlı olacaktır.
Kariyer danışmanlığında kariyer soy ağacı kullanılması, çocuğun ailesindeki farklı kariyer seçimlerinin belirlenerek tartışılması için çocuk ve danışmana güvenli bir zemin oluşturacaktır. Kariyer soy ağacı oluşturma sürecinin her aşaması çocuğun ve ergenin gelişimsel ve bireysel ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir.
İlkokul Gelişimsel Rehberlik Programlarında Kariyer Soy Ağacı Kullanımı
İlkokullar için hazırlanan gelişimsel rehberlik programlarında mesleki rehberlik amaçları genel olarak mesleki farkındalığın kazandırılması olarak belirlenmiştir (Zunker, 2002).
Bu aşamada kariyer soy ağacı çocuğun,
• Farklı çalışma şekillerini ve çalışma ortamlarını belirleyebilmesinin
• İş/kariyer tanımlamasını yapabilmesinin
• Toplumda farklı kariyerlere sahip insanları ayırt edebilmesinin
• Meslek seçiminde cinsiyetler arası benzerlik ve farklılıkları belirleyebilmesinin
• Evdeki ve okuldaki sorumluluklarını meslekle ilişkilendirerek açıklayabilmesinin
• Meslekleri gruplandırabilmesinin
• Seçimlerin nasıl yapıldığını anlatarak karar almayı kariyer seçimleriyle ilişkilendirmesinin
• Aile üyelerinin mesleklerini ve becerilerini tanımlayabilmesini sağlayacak becerileri kazandırmak için kullanılır (American School Counselor Association, 2003).
Etkinlikte şu aşamaların izlenmesi önerilir:
1. Ders ya da seans sırasında aile ağacının bir kısmının tamamlaması için çocuğu/ çocukları cesaretlendirerek aile üyelerinin isimlerinin yanına mesleklerini yazmaları istenir. Yönergeler, çocuğun tek ebeveyniyle yaşadığı ya da evlat edinildiği durumlar için uyarlanır. Böylelikle çocuğun aile üyeleriyle görüşmeden önce onlar hakkında ne bildiği öğrenilmiş olur.
2. Okul danışmanı, etkinlik esnasında yaratıcılığı cesaretlendirerek, çocuğun farklı meslekleri değişik renk ve şekillerle ifade etmesine olanak tanır. Bu sayede çocukların aile üyelerinin mesleklerine ilişkin algılarını ifade etmede esneklik sağlar.
Ayrıca çocuklardan kendi ağaçlarını çizmeleri de istenebilir.Çocuğun ailesiyle bu konudaki iletişimini kurabilecek kadar bir süre tanıyarak etkinliğin tamamlanması için bir süre belirlenir.
3. Ebeveynlere etkinliğin amacını ve hedefini anlatan bir mektup gönderilir.
4. Ağaç tamamlandığında etkinlikten elde edilen bilgiler irdelenir. Elde edilen bilgilerin incelenmesi aşamasında sorulabilecek sorulardan bazıları:
Annen hayatını kazanmak için ne yapıyor?
Baban hayatını kazanmak için ne yapıyor?
Büyükanne ve büyükbaban hayatlarını kazanmak için ne yapıyorlar?
Bu tür işlerde insanlar (ismi geçen kişiler) neler yapar?
Bu tür işleri hem kadınlar hem de erkekler yapabilir mi? Neden?
Neden annen ve baban bu meslekleri seçmişler?
Sen iş olarak neler yapıyorsun?
Kardeş(ler)in iş olarak neler yapıyor?
Sence evdeki günlük işler işten sayılır mı? Neden?
Bunlara ek olarak danışman;
• Çocuklardan birbirleriyle kariyer ağaçlarını paylaşmalarının
• Birebir seanslarda kariyer ağaçlarını yaratırken yaşadıkları deneyimleri kendisine anlatmalarını
• Özel bir seansla ebeveyn ve çocukları bir araya getirerek elde edilen bilginin hep birlikte üstünden geçilmesini isteyebilir.
Kariyer soy ağacı
Çocuklarda mesleklere ilişkin farkındalık oluşturulmasına
Çocuk ve aile üyeleri arasındaki iletişimin artmasını sağlamaya
Çocuğun kariyer gelişimine yardımcı olacak çeşitli kendini değerlendirme ve görüşme teknikleri öğrenmesine yardımcı olur.
Ortaokul Gelişimsel Rehberlik Programlarında Kariyer Soy Ağacı Kullanımı
Ortaokul yıllarında kariyer danışmanlığı, öğrencinin kendisi ve iş dünyası hakkında bilgi bulup bu bilgileri kavramanın yollarını öğrenmesine yardımcı olmayı hedefler.
Kariyer soy ağacı öğrencinin;
• Kişisel ilgi ve becerilerini
• Geleneksel olan ve olmayan meslekleri
• Ortaokul döneminde ve sonrasında kendisi için geçerli olabilecek iş seçeneklerini
• Kariyer hedeflerine ulaşmak için gerekli olan eğitim olanaklarını belirlemesine yardımcı.
Bir ortaokul danışmanı kariyer soy ağacını şu şekillerde kullanabilir:
Eğer öğrenci ilkokulda bir kariyer soy ağacı oluşturmuşsa
• öğrenciden bu ağacı genişletmesini ve geliştirmesini isteyebilir.
• aile ağacına yeni eklemelerde bulunması ya da ailedeki değişikliklerden dolayı ağacı güncellemesi için öğrenciye belli bir zaman verebilir.
• ağaçtaki bilgilerin işlenmesi için zaman ayırır.
Eğer öğrenci bu çalışmayı daha önce yapmamışsa,
• danışman bunu bir ödev olarak verebilir.
• bir kariyer soy ağacı şemasının nasıl yapılacağına ilişkin yönergeler verebilir.
Altıncı sınıfl ar için sözel ve yazılı yönergeler ilkokulda verilen yönergelere benzemektedir. Ancak, aile üyelerine ilişkin evde cevaplanacak sorulara aile üyelerinin her birinin mesleklerinin türü, hobileri, eğitimleri ve icra ettikleri meslekleri seçme nedenleri gibi konular eklenebilir. Altıncı sınıfl ar için danışman ya da öğretmen, kariyer soy ağacı resmini kullanabilir ya da öğrencilere kendi ağaçlarını oluşturmaları için örnek sunabilir.
Daha büyük sınıfl ar için kariyer soy ağacı resmi yerine kariyer şeması yapmaları için talimatlar verilir. Yönergeler, çocuğun tek ebeveyniyle yaşadığı ya da evlat edinildiği durumlar için uyarlanır.
İkinci aşamada çocukların ebeveynlerine:
• Neden bu eğitimsel ve mesleki seçimleri yaptıklarını,
• Hangi etkenlerin kararlarını etkilediğini,
• Bu kararları verirken kimlerden etkilediğini,
• Ne zaman bu kararları aldıklarını sormaları beklenmektedir.
Okul danışmanı öğrencilerin ailelerinin eğitimsel ve mesleki geçmişlerine ilişkin bilgi sağlayabilecekleri materyaller (internet bağlantısı gibi) sunarak bu farklı mesleki olanakları daha iyi anlamalarını sağlamalıdır.
Yeni kariyer ağaçları bireysel olarak ya da küçük gruplar halinde incelenerek öğrencinin kariyer dosyasına eklenmelidir.
İnceleme sırasında sorulabilecek bazı sorular:
• Kardeş(ler)inin, annenin, babanın, büyük anne ve babalarının, teyze(ler)inin, amca(lar)ının, büyük büyük anne ve babalarının ilgi alanları ve hobileri nelerdir?
• Aile üyelerinin sürdürdüğü geleneksel olan ve olmayan meslekler hangileridir?
• Annenin ve/veya babanın eğitimlerinin mesleki seçimlerine etkisi nedir?
• Ebeveynlerinin sabit bir iş yerleri var mı yoksa sık sık seyahat mi ediyorlar?
• Ebeveynlerin işleriyle iş dışı aktivitelerini nasıl ayarlıyorlar?
• Ekonomi ebeveynlerinin, büyükanne ve babalarının ve büyük büyük anne ve babalarının iş durumlarını etkilemiş miydi?
Bu uygulamayla ortaokul öğrencileri
• Kariyer seçimlerinin nasıl ailevi değerler, ilgiler ve olanaklarla ilişkili olduğunu anlar.
• Mesleki yaşantının bu yönünü görmek, öğrencilerin mesleki kararlarını uygulamaya koymadaki istekliliklerini değerlendirmelerine yardımcı olur.
Lise Gelişimsel Rehberlik Programlarında Kariyer Soy Ağacı Kullanımı
Lise öğrencilerine yapılan kariyer danışmanlığı, öğrencilerin ilk ve ortaokul yıllarında oluşturulan mesleki farkındalık ve yapılan keşif araştırmalarının sonuçlarının elde edilmesine yöneliktir.
Lise öğrencileriyle kariyer soy ağacı çalışması yapılması sonucunda elde edilecek kazanımların şunlar olması beklenmektedir:
• Kişisel ilgi ve tercihlerin mesleki seçimleri ve başarıyı nasıl etkilediğini belirlemek.
• Karar alma sürecini gerçek hayatta uygulamaya koymak
• Mesleki amaçlarına ulaşmalarına yardımcı olacak eğitsel bir plan geliştirmek.
• Zamanı okul, iş ve boş zaman etkinlikleri arasında dengeli bir şekilde paylaştırma becerisini kullanmak. (ASCA, 2003)
Liselere danışmanlık yapan okul danışmanlarının zamanları kısıtlı olduğundan meslekle ilişkili birçok eğitsel aktivite müfredatla bütünleştirilerek sunulmuştur.
Kariyer soy ağacı müfredat programıyla bütünleştirilerek kullanılmak için uygun bir araçtır. Okul danışmanları ve lise öğretmenlerinin işbirliği yapmalarını teşvik eder.
Lise öğrencileriyle kariyer soy ağacı çalışması yapmanın temel amacı;
• Aile içinde mesleki ve eğitsel kararlar almada etkili olan faktörlerin öğrencinin halihazırdaki kararlarını etkileyip etkilemediğini,
• Kararların kendisi için uygun olup olmadığını incelemesini sağlamaktır.
Ortaokul öğrencilerine verilen yönergelere ek olarak öğrencilerden en az üç farklı kuşaktan aile üyeleriyle görüşerek kariyer, eğitim ve yaşam kararları (evlenme, boşanma, çocuk sahibi olma, vb.) üzerine görüşmeleri istenebilir. Yönergeler, çocuğun tek ebeveyniyle yaşadığı ya da evlat edinildiği durumlar için uyarlanmalıdır.
Öğrencilerden;
• aile üyelerinin her birinin eğitim, öğretim, iş/kariyer ve sahip olunan beceriler açısından özelliklerini belirlemeleri,
• kariyer/aile soy ağacının öğrenciye çizdirilmesi ve öğrenciden aile üyelerinin yapmış oldukları kariyer, eğitim ve yaşam seçimlerinin öğrencinin kendi kararlarını nasıl etkilediğine ilişkin bir yazı yazması istenebilir.
Etkinlik süresince öğretmen ve okul danışmanı ortaklaşa ders işleyebilir ve öğrencilerin araştırma bulgularına dair şu soruları sorabilir:
• Ailelerinize ilişkin hangi alanlarda bilgi edindiniz (meslek, eğitim, yaşam seçimleri)?
• Bu alanlardan herhangi biri ilginizi çekti mi?
• Bu alan hakkında nereden daha fazla bilgi edinebilirsiniz?
• Bu bilgi size o kariyer hakkında ne öğretti?
• İlgi alanlarınız o kariyerle ne yönden ilişkili?
• İş bulabilecek misiniz?
• Bu sizin için önemli mi? Nasıl ve neden?
• Kişisel ilgi ve hobilerinizle mesleki ilgileriniz için nasıl bir önem sırası belirleyeceksiniz?
Kariyer soy ağacının ders müfredatı içinde kullanılması okul danışmanlarına;
• öğretmenlere kariyer ilişkili etkinliklerle formal eğitimin birleştirilmesinin önemini göstermeleri açısından yardımcı olacaktır.
• diğer eğitimcilerle iş birliğinin, müfredatın belirlediği becerileri başarılı bir şekilde kazandırmadaki önemini ortaya koyma ve eğitimcileri danışmanlık aktivitelerini sınıf programıyla bütünleştirmeleri için cesaretlendirme fırsatı verecektir.
Yararlanılan Kaynak:
Gibson, M. D. (2005)
“The Use of Genograms in Career Counseling with Elemantary, Middle and High School Students” The Career Development Quarterly, June, Vol. 53: 353-362.