VAKA ÖRNEĞİ : Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli
Çeviri: Arş. Gör. AYLİN DEMİRLİ (A.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi,PDR)
UMUT ODAKLI KARİYER GELİŞİMİ MODELİNİN UYGULAMASI: CEREN’İN VAKASI
Arka plan (Vaka takdimi)
Ceren, 29 yaşında, Türkiye’nin tanınan üniversitelerinden birinin Bilgisayar Öğretmenliği ve Eğitim Teknolojileri bölümünden 2002 yılında mezun olmuştur. Ulusal işe yerleştirme sınavından (KPSS) yüksek puan almayı başarmış ve İstanbul’da nispeten kalabalık bir meslek lisesinde bilgisayar teknolojisi öğretmeni olarak çalışmaya başlamıştır. 8 yıldır bu pozisyonda çalışmaya devam ediyor olsa da aslında öğretmenlikten çok fazla keyif almamaktadır. Neyse ki, son üç yıldır okulun web sayfasının tasarım ve geliştirilmesi ile elektronik kütüphane ve not sistemi kurulması gibi teknoloji geliştirme görevlerini üstlenmiştir. Ceren, iş ortamını düzenlemede esneklik sağladığı ve aynı zamanda günlük rutinine bazı yenilikler getirdiği için okulda üstlendiği bu görevleri keyifli buluyor. Son dönemdeki görevlerinden duyduğu memnuniyet onu özel sektörde hem terfi edebileceği ve hem de uzmanlaşabileceği, öğretmenlikten daha keyif aldığı bir işe geçiş yapma üzerine düşündürmeye başladı. Öte yandan, hangi seçenekleri izlemesi gerektiği ve bu seçeneklerin yaşamdaki sorumluluklarıyla ne kadar uzlaşabileceği konusunda emin değil.
Ceren, durumunu tartışmak ve olası kariyer seçeneklerini belirlemek üzere kariyer danışmanı olan Huriye’yi ziyaret eder. Danışman, Ceren’in özgeçmişini ve endişelerini dinledikten sonra beraberce “Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli”ni gözden geçirirler. Ceren, bu yaklaşımın kendisine anlamlı geldiğini ve güncel kariyer kaygılarını irdelemek konusunda yardımcı olabileceğini fark eder. Huriye, kariyer danışmanlığı oturumlarının yönünü ve odağını saptayabilmek için Ceren’e Kariyer Akışı Ölçeği’ni (KAÖ) uygulamayı önerir. Ceren de bunun iyi bir öneri olduğunu düşünür ve KAÖ formunu uygulamayı kabul eder.
Ceren’in KAÖ sonuçlarının puan ortalamaları alt boyutlara göre şu şekildedir: Umut (3.25), kendini ortaya koyma (4), benlik netliği (3.5), (öngörü) vizyon (3), hedef belirleme ve planlama (2.5), uygulama (3.5), uyarlama (3.75). Buna göre kendini ortaya koyma, benlik netliği, uygulama ve uyarlama alanlarından nispeten yüksek puanları vardı. Düşük puanları ise umut, öngörü ve hedef belirleme alanlarındaydı. Huriye ve Ceren gelecek kariyer planlaması için yüksek yeterliliklerini maksimize etme ve daha düşük seviyedeki yeterliliklerini güçlendirme üzerinde anlaşmaya varırlar.
İkinci kariyer danışmanlığı oturumunda Huriye, Ceren’i deneyimlerini ve kariyer geçmişini biraz daha fazla paylaşması için cesaretlendirir. Ceren, üniversiteye başvurduğunda bilgisayar mühendisliği programında okumak istediğine dikkat çeker. Ancak üniversite giriş sınavı sonucunda eğitim programına yerleşir. Bu, Ceren için hayal kırıklığı içeren bir deneyim olsa da o zaman için en iyi seçeneği oluşturmuştur, zira hala bilgisayar programcısı olmak için umut olacaktı. Böylece, bilgisayar programcılığından bazı seçmeli dersler alır ve bilgisayar programcılığında faaliyette bulunmak için gereken staj deneyimini tamamlar. Ceren daha sonra programını değiştirip bilgisayar mühendisliği programına geçmek ister fakat öğretmenleri ve danışmanı yüksek yeterlilik ve katı akademik gerekliliklerden dolayı (ör: Çok yüksek bir akademik ortalamaya sahip olma gereği ve ana mühendislik giriş derslerini başarıyla tamamlama gibi) cesaretini kırarlar. Dahası, bir üniversite öğrencisi olarak kendi dersleri yanında bilgisayar mühendisliği derslerine davam etmesinin daha fazla zaman gerektireceğinden endişelenir. Bütün bu faktörlerin ortak etkisiyle kendi programında kalmaya ve mezuniyetten sonra bilgisayar programcılığı işine başvurmaya karar verir.
Mezun olduktan sonra Ceren, aktif olarak bilgisayar programcılığı işleri arar ancak aynı zamanda öğretmenlik işlerine de başvurur. Ceren’in eşi ve diğer aile üyeleri öğretmenliğin, uzun bir tatil dönemi ile beraber güvenli bir iş ve düzenli gelir sağlayacağını ısrarla vurgularlar.
Henüz bilgisayar programcılığı alanında iş teklifi almadan öğretmenlik alanında iş bulur. Ceren bu teklifi kabul edip etmeme konusunda karışık duygulara sahiptir. Bu pozisyonu kabul etmek hem aile üyelerini memnun edecek hem de ona düzenli bir gelir ve uzun tatil olanağı olan bir iş fırsatı sunacaktı. Ancak bu durum bilgisayar programcısı olarak çalışma hayallerini de unutmasını gerektirmekteydi. Bu karmaşık duygularına rağmen Ceren öğretmenlik pozisyonunu kabul eder. Türkiye’deki 2001 ekonomik krizi de bu kararı verme sürecine katkıda bulunur.
Üniversiteden mezun olmasından itibaren öğretmenlik kadrosunda kalmasına rağmen Ceren, şu anda kariyerinde kritik bir noktada olduğunu düşünmektedir. Çünkü son dönemdeki görevleri onun bilgisayar programcılığına olan ilgisini yeniden canlandırdı. Ancak aynı baskılar da yeniden yüzeye çıktı. Zira hala düzenli geliri olan güvenli bir işe ihtiyacı var.
Danışman, Ceren’in göreceli olarak düşük olan umut duygularını anlamaya başlar. Hem Ceren hem de Huriye, Ceren’in var olan vizyon eksikliğinin ve hedef belirleyememesinin çevresi ile uzlaşmak için verdiği bir dizi ödünden (örneğin: aile baskısı, ailesine ilişkin hissettiği sorumluluk, bilgisayar programcılığı alanında rekabetçi iş piyasası, yüksek işsizlik oranları) kaynaklandığını fark ederler. Sekiz yıllık ödünün ardından Ceren hayallerinin gerçek olabileceğini umut etmeye başlar.
Danışman, Ceren’den arzuladığı özel sektöre geçiş olanağı üzerine düşünmesini ister. Ceren öncelikle engelleri üzerine düşünür. Kocasının ve ailesinin ondan hala güvenilir işinde kalmasını beklediğinden bahseder. Aynı zamanda, işini değiştirmeyle ilgili düşüncelerini paylaştığında, iyi bilinen özel şirketlerde çalışan bazı arkadaşlarının onu önerilerle cesaretlendirdiğini anımsar. Ailesinin uzun çalışma saatleri, yoğun emek isteyen iş şartları ve düşük başlangıç ücretleri sebebiyle o işi sevmeyeceğini de ekler. Dahası, üniversitedeki bilgisayar programcılığı staj deneyiminden başka eğitim alanı dışında ve özel sektörde iş deneyimi olmamasının üstünde durur. Ceren bir sonraki adımda neler yapacağı konusunda kendini sıkışmış hisseder.
VAKA TARTIŞMASI Türkiye’de, diğer gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında, özellikle bilgisayarla ilgili işlerde göreceli olarak daha az sayıda kadın çalışmaktadır. (Ecevit, Gündüz-Hoşgör, Tokluoğlu, 2003). Ceren’in vakası Türkiye’de kadınların seçimlerindeki bazı ortak örüntüleri (ör. Devleti veya daha durağan ve esnek işleri tercih etme, erkeklerle kıyaslandığında iş konusunda daha az risk alma) yansıtmaktadır. Sonuçta, Ceren ile Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modelinin Uygulaması (UOKGM) kullanmak için hem danışmanın hem de Ceren’in içinde bulunduğu bağlamın, onun kariyer seçeneklerini nasıl etkilediğini göz önünde bulundurmayı gerektirmektedir. Durumu modelin alt boyutları açısından değerlendirelim:
UMUT: Ceren’in vakasındaki sistemik koşullar (ör. Ulusal sınavlar (KPSS), program değiştirme olanakları) ve sosyal bağlam (evliliği, ailenin önerileri, ekonomik krizin istihdam üzerindeki etkileri) onun kariyer seçimlerinde belirleyici etkiler olarak görünmektedir. Ceren’in kariyer geçmişinde öğretmenlik dışında kariyer seçeneği olmadığı ifadesiyle dile getirdiği zorluklar onun umutsuzluğa olan eğilimini yansıtmaktadır. Bu faktörler baş etmeyi zorlaştırıcı olsa da, Ceren, geçmişte yararlandığı kaynakları araştırarak ve farkına vararak umudunu yükseltebilir. Zorluklarla mücadele ettiği ve onların üstesinden geldiği dönemleri anımsayabilir. Örneğin, üniversitede tercih ettiği bölüme yerleşememiş olsa da bölümün gerekliliklerinin ötesine geçerek bilgisayar teknolojileri alanıyla ilişki kurmayı, hatta ilişkili staj deneyimine katılma hakkı elde etmeyi başardığını düşünebilir. Bu örneklerde, umutlu düşünmenin temel içeriklerini (amaçlar, bu amaçlara ulaşmak için stratejik düşünme, bu amaçları başarabileceğine dair inanç) aynen uygulamıştır. Ayrıca, üstün nitelikleri ve yenileyici/yaratıcı öğretmenlik deneyimlerinin şimdiki mevcut iş bağlamında kendisine yeni seçenekler getirebileceğini fark edebilir. Ceren’in geçmişte zorluklarla baş etmede umudu nasıl kullandığını anlamasına yardım etmek güncel zorluklarla baş etmesinde umut yeteneğini geliştirmesine de yardım edebilir.
KENDİNİ ORTAYA KOYMA VE BENLİK NETLİĞİ: Kendini ortaya koyma ile ilgilenmek Ceren için bir diğer önemli süreç olacaktır. Ayrıca KAO’nun diğer alt boyutları ile karşılaştırıldığında görece yüksek puan almış olsa da yeni kariyer seçeneklerini araştırırken kendi ilgileri, değerleri ve becerileri konusunda netleşmeye ihtiyacı var. Çünkü mevcut iş deneyiminden edindiği bilgileri nasıl kullanacağına ilişkin şüpheleri bulunmaktadır. Bu şüpheler kendini ortaya koyma için zaman harcanmasını ve benliğe ilişkin bir netliğin kazanılmasını gerektiriyor. Buradan yola çıkarak, iş ve yaşamında(özellikle yakın geçmişinde) en yüksek düzeyde doyum ve mutluluk deneyimlediği anları yansıttığı bir günlük tutmak Ceren için yararlı olabilir. Bu bilgi özellikle doyum sağladığı ve mutlu olduğu anlarda tam olarak ne yaptığını netleştirmek için bir sıçrama tahtası olabilir. Bu faaliyetlerin amacı benlik netliğini arttırmak ve umudu yükseltmektir. Bu türden faaliyetler Ceren’in neye tutkusu olduğunu ve neyin kendisine gerçekten keyif verdiğini aydınlatmak için yardımcı olabilir. Ayrıca, çevresindeki kişilerle ilişkilerindeki örüntülerine ve neleri değiştirebileceğine odaklanmaya ihtiyacı vardır. Danışman tarafından yapılan bu yansıtmalar; özgül etkinlik, beceri ve değerlerini daha belirgin olarak listelemesi için Ceren’in benlik netliğine olanak sağlar.
ÖNGÖRÜ/VİZYON: Ceren daha sonra umut becerisini kullanmak ve kendisi için gelecek olanaklarını öngörmek için benlik netliği geliştirme amacıyla yüreklendirilebilir. Örneğin, ilgi ve becerilerini eğitimden alanından, eğitim yazılımları geliştirme alanına nasıl aktaracağını bulmak gibi. Sonrasında kendi vizyonu ile uyumlu seçenekler hakkında bilgi toplayabilir. Bilgi edinme görüşmesi, örneğin, vizyonunu netleştirmesine ve ilgileriyle becerilerini birleştirecek potansiyel seçeneklerle ilgili umudunun güçlenmesine katkıda bulunabilir. Buna ek olarak, eğer ailesinin önerilerini takip etmeye karar verirse kendine gelişim olanağı tanırken aynı zamanda daha fazla esneklik ve güvenlik sağlayan seçenekleri belirlemek üzere farklı şirket ve iş kurumlarını detaylı olarak araştırabilir. Berraklaşmış ilgi, değer, becerilerle ve hatta kurumların koşulları ile istediği kariyer ve yaşam bağlamına ilişkin gelecek senaryoları oluşturabilir.
HEDEF BELİRLEME VE PLANLAMA: Bir vizyon geliştirdikten sonra, Ceren, hedef belirlemeye hazır olur. Örneğin, iş arama ve iş başvuruları ile kendisinin veya mezunların ilişki ağını kullanarak kendi alanından veya ilişkili alanlardan diğer insanların iş koşullarını araştırmak ile ve kendi kendine öğrenme programı ile meşgul olabilir. Ceren bundan önce kariyerinin benzer bir noktasında engellerle karşılaştığı için Ceren’in umut seviyesini izlemek önemlidir. Akılcı ve başarı olasılığı olan günlük ve haftalık hedefler belirleme Ceren’in umudunu devam ettirmek ve planlarını uygulamak için yardımcı olacaktır.
UYGULAMA VE UYARLAMA: Ceren, bu amaçları uyguladıkça ve süreci değerlendirmeyi ve izlemeyi öğrendikçe daha fazla umut kazanacak ve kariyer gelişimini daha iyi kontrol edebilecektir. Kariyer gelişimindeki plan ve eylemlerini uyarlamak için kullanması gereken güçlendirdiği araçları ile doğal akışı içinde yoluna çıkan seçenek ve zorluklarda durmak veya geri çekilmek yerine yavaş ama kendine güvenli bir biçimde ilerlemeyi benimseyecektir.
SONUÇ
Kariyer danışmanlığında umut odaklı yaklaşımı kullanmak kariyer gelişimi öz yönetiminde olumlu bir devinim yaratmaktadır. Çoğu insanın kendi kariyer gelişiminde sıkça zorluklar yaşadığı göz önünde bulundurulursa, bu türden bir yaklaşımın geçerli olduğu ortamda özellikle kullanışlı olacaktır. Üstelik bu umut-odaklı yeterlikler bir kez geliştirildikten sonra iş durumları evrimleştikçe ve iş olanakları küresel ekonomik şartlarla istikrarsız hale geldikçe tüm yaşam boyunca tüm yaşamı boyunca işe yarar olacaktır. Bu yaklaşım ortalama 28 yaşında olan ve rekabetçi eğitim sistemi ve iş gücü piyasasında kariyerlerini düzenlemek için mücadele eden bir nüfusa sahip olan Türkiye’ye başarılı olarak uyarlanabilir. Eğitimsel test sistemindeki güncel değişiklikler, artan özelleştirme ve değişen çalışma eğilimleri (örn: daha kısa dönemli, istikrarsız işler, daha sık kariyer değişiklikleri) daha görünür hale geldikçe kariyer danışmanlığı görüşmelerinde kariyer öz yönetim becerileri ve kariyer uyumunu birleştirmek zorunlu hale gelmektedir. Umut odaklı kariyer gelişimi yeterliklerini geliştirmek Türkiye gibi dikkate değer değişimlerden geçen bir ülkede yaşayan insanlar için proaktif ve koruyucu eylem planı sağlar.
Editörün Notu: Danışman bu vakada sözü edilen “Kariyer Akışı Ölçeği”nin henüz Türkçe’ye uyarlanmadığını dikkate alarak, yaptığı görüşme ve danışma ortamlarında danışanın “umut düzeyinin düşük olduğunu” fark ettiğinde bu modeli uygulayarak danışanın kendini ortaya koyma ve benlik netliğini sağlama, bir vizyon geliştirip hedef belirleme ve planlama yaparak uygulamaya geçmesini teşvik edici bir süreci gerçekleştirebilir.
Alındığı Kaynak: Niles, S. G., Yoon, H. J., Balın, E. Amundson, N. E. (2010). Using a hope-centered model of career development in challenging times. Türk Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 34(4), 101- 108.